Republiek aan Zee vertelt hoe bepalend water is geweest in de geschiedenis van Nederland. Het is verrassend hoe op het eerste gezicht afzonderlijke gebeurtenissen en ontwikkelingen in de politiek of economie door het water nauw met elkaar worden verbonden.
De Lage Landen
Nederland stond aanvankelijk bekend als de Lage Landen. Voor buitenstaanders leek het alsof het land hier in de zee oploste. Water was overal en dat resulteerde in overstromingen, maar creëerde ook kansen voor visserij en handel. In de zestiende eeuw nam de welvaart door handel en scheepvaart sterk toe en die rijkdom stapelde zich op in de steden.
Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
De Lage Landen werden op dat moment geregeerd door de katholieke koning Filips II in het verre Spanje. Hij wilde zijn wereldrijk dat zich uitstrekte van Spanje tot de Filipijnen het liefst bundelen op één punt. De welvarende, zelfstandige inwoners zaten hier niet op te wachten. Om hun privileges en vrijheden te beschermen kwamen zij in 1568 in opstand tegen Filips II. Hierdoor ontstond een verbond van mini-staatjes: de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, een Republiek aan Zee.
De zeeslag bij Gibraltar (25 april 1607), 1622, Cornelis Claesz. van Wieringen (ca. 1575 - 1633). 180 x 488 cm, Olieverf op doek.
Oorlog op het water
De Watergeuzen verzetten zich al vroeg tegen het bestuur van de Spaanse koning in de Lage Landen. Vanuit Engelse havens vielen zij Spaanse schepen op de Noordzee aan, daarbij gesteund door de Engelse Koningin Elisabeth. In de zeventiende eeuw verplaatste de strijd zich van de Republiek naar de overzeese bezittingen van Spanje en bondgenoot Portugal. De oorlogsvoering werd uitbesteed aan de VOC en de WIC. Als de vijanden waren verslagen en verjaagd, gingen de compagnieën zelf handel drijven met de lokale bevolking. Engeland verzette zich tegen de Nederlandse dominantie in het Europeese goederenverkeer. Het kwam tot een reeks van gewapende conflicten tussen de voormalige bondgenoten. De Republiek bouwde een permanente oorlogsvloot op.
Ferdinand Bol, portret van luitenant-admiraal Cornelis Tromp en een onbekende man, circa 1667, olieverf op doek, ongesigneerd en ongedateerd, 148,5 x 131 cm.
Maritieme cultuur
Water speelde een grote rol in het leven van veel inwoners van de Republiek. Kooplieden, zee-officieren en kapiteins lieten schilderijen maken van hun schepen op verre kusten of tijdens succesvolle zeeslagen. Het genre 'zeeschilderkunst' ontstond, de taal werd verrijkt met uitdrukkingen uit de scheepvaart en reisverhalen werden bestsellers. De rijksten zochten het water voor hun plezier op om naar hun buitenhuis te zeilen of mee te doen aan spiegelgevechten.
Geen 'gouden eeuw'
In Republiek aan Zee vind je de term 'gouden eeuw' niet terug. Voor lang niet iedereen was het een prettige tijd: Europese handelaren vochten zich letterlijk een weg naar Azië en dwongen ongunstige voorwaarden af. Ook de Republiek maakte zich schuldig aan geweld, uitbuiting en racisme. De zeventiende eeuw was een tijd van culturele uitwisseling en handel, maar ook van bedreiging en verandering.
famille noire figure of a standing man, porcelain with enamel. China, Kangxi period (1662-1722), circa 1720. The National Maritime Museum, 2018.0652.
Continuiteit en verandering
Rond 1700 was de bloeitijd van de Republiek voorbij. Toch ging het niet slecht met het land. De tweede helft van de achttiende eeuw bracht een roerige periode met zich mee: de Vierde Engelse Oorlog in 1780 maakte in één klap duidelijk dat de gloriedagen van De Ruyter en Tromp voorbij waren. De sympathie voor Frankrijk groeide en in 1795 trok het Franse leger de Republiek binnen. De stadhouder vluchtte naar Engeland, koopvaarders werden overmeesterd en de VOC ging ten onder. Het betekende het einde van de Republiek aan Zee.
Koninkrijk achter de duinen
Republiek aan Zee sluit af met een vooruitblik. In 1813 werd de Prins van Oranje tot koning Willem I van Nederland gekroond. Als symbool van het nieuwe koninkrijk liet hij een gouden sloep bouwen: een majestueus vaartuig dat hoorde bij een koninkrijk én zeevarende natie. Het model van de Koningssloep in de tentoonstelling is een bruggetje naar de steiger, waar in het boothuis de echte sloep te zien is. Republiek aan Zee is daarmee ook een inleiding zijn op de museumcollectie en verbindt deze thematisch.
Dit is een bewerking van het artikel 'Republiek aan Zee', geschreven door senior conservator Jeroen van der Vliet, verschenen in Zeemagazijn 46 (april 2019).