Fellow 2024 - Arjen Bloem

Willem van der Does: licht en kleuren in de tropen

De in Nederlands-Indië bekende kunstschilder Willem van der Does (1889-1966) uit Schiedam had een groot ontzag voor het licht en de kleuren van de tropen. Zo schilderde hij graag landschappen, maar ook vele scheepsportretten in Nederlands-Indië. Het was niet het enige dat hem interesseerde om te schilderen. Een diep verlangen dat hij allang koesterde werd steeds sterker: het bezoeken van het Zuidpoolgebied en het zien van het poollicht. In 1923 ging zijn droom in vervulling toen hij, na vergeefse pogingen aan te monsteren in Europese havens, uiteindelijk mocht deelnemen aan een Noorse walvisvaartexpeditie aan boord van het fabrieksschip Sir James Clark Ross naar de Rosszee, een diepe baai in de Zuidelijke Oceaan bij Antarctica. 

De eerste Nederlander op Antarctica

Deze expeditie vanuit Sandefjord (het Noorse epicentrum van de walvisvaart) werd gezien als een pionierstocht binnen het Noorse walvisvaarbedrijf. Niet eerder had een walvisvaarder geprobeerd in de Rosszee te jagen. De deelname van Van der Does aan deze expeditie maakt zijn vele inkttekeningen en schetsen voor latere schilderijen. Daarbij zette hij als eerste Nederlander voet op de Antarctische landmassa in 1924. 

In 1934 introduceerde Van der Does de Nederlandse lezer aan de walvisvaart rond Antarctica met zijn rijk geïllustreerde reisverhaal Storm, ijs en walvisschen: een moderne vikingtocht met Noorsche walvischvaarders naar de Zuidelijke IJszee. Een voor de Nederlandse walvisvaart tot dan toe nog onbekend vaarwater, maar dat zou niet lang duren. In 1946 herintroduceerde Nederland de walvisvaart met als bestemming niet het hoge noorden, zoals de voorgaande periodes wel het geval was, maar het diepe zuiden. 

Van der Does' artistieke nalatenschap

Tijdens mijn masterscriptie aan de Rijksuniversiteit Groningen heb ik de literaire verwerking van dit relaas in Nederland bestudeerd, met een focus op ideologische en geopolitieke aspecten. Als Prof. J.C.M. Warnsinck Fellow ligt mijn nadruk op het artistieke perspectief, waarin ik het schilderij ‘Een Noorse walvisjager in het ijs’ onderzoek. Dit werk, vermoedelijk vervaardigd tussen 1955 en 1965 en nu onderdeel van de collectie van Het Scheepvaartmuseum, roept nog steeds vragen op, zoals welk schip erop is afgebeeld en binnen welk discours Van der Does’ werk geplaatst kan worden. Daarnaast onderzoek ik hoe zijn werk kan worden geïnterpreteerd in het licht van de herintroductie van de Nederlandse walvisvaart in de twintigste eeuw. 

Van der Does zijn relaas biedt ook nieuwe inzichten in poolexpedities, vooral in de context van jachttechnieken maar ook op het gebied van klimaatverandering in zijn artistieke reflectie. Het werk van Willem van der Does toont een wereld die voor de eigentijdse mens grotendeels verdwenen is of op het punt staat te verdwijnen, en biedt zo een waardevol historisch perspectief op de Nederlandse poolgeschiedenis.