Religieuze vervolging dwong in de achttiende eeuw vele Europese families om hun thuisland te verlaten. Maar hoe raakten Silezische vluchtelingen verbonden met Haarlemse doopsgezinden en wat bracht hen uiteindelijk naar het verre Pennsylvania?
Silezische vlucht
In de nacht van 14 op 15 februari 1726 ontvluchtten zo’n negentig families hun dorpen in Silezië, in het huidige grensgebied van Polen en Tsjechië. Enkele maanden daarvoor waren Jezuïtische missionarissen in opdracht van de Habsburgse keizer begonnen met een genadeloze vervolging van deze families, die bekendstonden als Schwenkfeldersvolgelingen van de dissidente leer van de Silezische theoloog Caspar Schwenckfeld von Ossig (1490 – 1561). Hun vertrek die winternacht in 1726 markeerde het begin van een jarenlange zoektocht naar een nieuw oord waar zij hun geloofsovertuiging in gewetensvrijheid konden belijden. Pas acht jaar later werd die veilige haven gevonden: in de Britse kolonie Pennsylvania.
Haarlem?
Als Prof. J.C.M. Warnsinck Fellow onderzocht ik de afgelopen maanden een manuscript uit de collecties van Het Scheepvaartmuseum dat over deze overzeese vlucht naar Pennsylvania gaat. In het document Reisbeschrijving van Haarlem tot Filadelfia in Pennsylvania beschrijven de Schwenkfelders Christopher, Melchior en Georg Scholtze de reis aan boord van de St. Andrew Galley, dat in de zomer van 1734 in twee maanden de Atlantische Oceaan overstak. Met name de vorm van dit manuscript riep direct veel vragen op: waarom – in de wetenschap dat de auteurs Silezische Duitsers waren – is dit reisverslag in het Nederlands opgesteld? En wat verklaart de connectie met de Nederlandse stad waar de reisbeschrijving zo expliciet in de titel naar verwijst: Haarlem?
Haarlemse hulpacties en trans-Atlantische connecties
Mijn onderzoek heeft uitgewezen dat de Schwenkfeldersvluchtelingen van meet af aan ondersteund werden door een netwerk van Doopsgezinde families uit Haarlem. Deze families zamelden geld in voor noodhulp en boden Schwenkfelders onderweg naar Pennsylvania tijdelijk onderdak in Haarlem. En de Haarlemse broers Jan, Isaac en Abraham Buijssant financierden de volledige overtocht van ongeveer 180 Schwenkfelders met de St. Andrew Galley in 1734. Deze hulpacties legden de basis voor een langdurige trans-Atlantische correspondentie tussen de Haarlemmers en de Schwenkfelders. In die context is het Duitstalige origineel waar de Reisbeschrijving een vertaling van is, ooit in de Republiek beland. Dit onderzoek biedt belangrijke nieuwe inzichten in de relaties tussen religieuze vervolging in Europa, Nederlandse hulpacties voor geloofsvluchtelingen, en overzeese koloniale expansie in Brits Noord-Amerika.