Wat is nou eigenlijk een piraat? Wat deden mensen vroeger in het megagrote gebouw van het museum? En waarom staat Amsterdam zo vaak in het midden van een wereldbol? Ontdek de bijzondere verhalen achter de collectie.
open plein
33 olifanten in de lucht
Wat groot! Je ziet Het Scheepvaartmuseum al van verre liggen. En het ligt er al een hele tijd. Het grote vierkante gebouw bestaat al bijna vierhonderd jaar. En in al die tijd is er weinig veranderd. Vroeger werd het gebruikt als opslagplaats voor spullen die marineschepen en hun zeemannen nodig hadden. De schepen kwamen dan langszij liggen en werden bevoorraad met zeilen, kanonskogels en water. Het drinkwater van toen kwam niet uit de kraan. Dat werd tussen de vier muren van dit gebouw uit de lucht opgevangen. Als de regen op de grond kwam, liep het door de vloer naar grote tonnen. Die werden dan als ze vol waren aan boord gezet. Sinds 10 jaar ligt er een heel bijzonder dak op de vier muren. Kijk maar eens omhoog! Herken je de lijnen en kruispunten? Het is een verwijzing naar zeekaarten en kompaslijnen. Al dat glas weegt heel veel. Daarom zit het staal er tussen om het goed stevig te laten zijn. Raad eens hoe zwaar het dak is? Niet 1, maar wel 33 olifanten zwaar!
Hemelglobe van 35,5 cm doorsnede door Jodocus Hondius (1563 - 1612), Amsterdam, 1600
ik snap er geen bal van
Heb jij een bal? Pak hem er eens bij. Laat hem maar rondjes draaien in je handen. Waar is het begin? Waar is het einde? En wat is het midden? Dat zijn best lastige vragen. Wijze mannen en vrouwen van vroeger geleden wisten het ook niet zo goed. En dat was voor de zeemannen uit die tijd een probleem. Denk maar eens mee. We weten allemaal dat de aarde rond is, eigenlijk net als de bal in je handen, maar dat maakt het dus lastig om te bepalen wanneer je kan stoppen met varen. Voor je het weet blijf je rondjes varen. Dus cartografen, een chique woord voor kaartenmakers, bedachten een plan. Ze maakten van een globe een kaart. Oftewel: ze maakten het bolletje ‘plat’ en kozen op de kaart lukraak een midden. Ze vonden de stad waar ze zelf woonden wel een goed idee. Nu weet je dus waarom Amsterdam en Europa vaak in het midden staan afgebeeld op een wereldkaart. Wil je nog veel meer oude globes of kaarten zien? De tentoonstelling Cartografie & curiosa is jouw plek!
Zeeslag bij Gibraltar in de Hoofdgalerij.
foto's maken zonder camera
Hoe lang bestaat de camera al? Het antwoord is tweehonderd jaar. Toch lijkt het wel alsof de kunst van de camera al langer bestaat, we hebben namelijk de mooiste plaatjes van mensen, boten en landschappen in Het Scheepvaartmuseum hangen. Die plaatjes werden niet gefotografeerd, maar geschilderd. Het lijkt wel een foto, zo echt! De schilders van toen zorgen ervoor dat we nu weten hoe zo’n zeeslag eruit zag. De schilder ging vaak mee aan boord, om als een verslaggever of fotograaf de zeeslag vast te leggen. Hij maakte dan vaak snelle schetsen en werkte de tekeningen verder uit als ze aan land kwamen. Pas dan werd er ook kleur toegevoegd aan zo’n schilderij. En soms werd er ook weleens iets toegevoegd aan het schilderij dat niet echt was. Gewoon, omdat de opdrachtgever van de schilder het leuk vond staan. Een schilderij is dan ook minder betrouwbaar als bron, dan een foto vandaag de dag. En het allergrootste schilderij? Dat hangt in de Republiek aan Zee, op de begane grond.
Piet Hein
de bekendste kaper van Nederland
piraat, kaper of kapitein?
Een ooglapje, een stoere hoed, een houten poot, een zwaard, wanneer is iemand nou eigenlijk een piraat? Of is het toch een kaper of een kapitein? Een kapitein is iemand die de verantwoordelijkheid heeft over het schip. Op papier heeft hij het gezag over het schip. Dat betekent niet dat hij automatisch ook degene is die aan het roer staat. De kapitein wijst een stuurman aan en die luistert naar de kapitein. Een piraat is eigenlijk een boef op het water. Hij rooft en steelt door andere schepen te overvallen en de buit aan boord mee te nemen. Soms steelt hij ook het hele schip. Een kaper was een boef in opdracht van de regering. Vroeger gebeurde het nog wel eens dat de baas van Nederland opdracht gaf om een schip te overvallen, omdat ze bijvoorbeeld wisten dat er zilver aan boord was, of producten die veel geld waard waren. Dan werd er een kaper de zee opgestuurd, met een officiële ‘kaperbrief’ waarin stond wat de kaper buit mocht maken en welk schip ze mochten aanvallen. Dat moest keurig volgens de regeltjes. De kaper mocht dan ook geen schip aanvallen dat niet op het lijstje stond. Zo was het zijn van een kaper eigenlijk een echte baan. Een piraat deed gewoon waar hij zin in had en een kaper moest doen wat zijn baas hem vertelde.
cartografie & curiosa
foto: Twycer
hamsteren!
Verzamel jij spulletjes of spaar je iets? Zeemannen van vroeger gingen de hele wereld over. Ze kwamen daar in aanraking met spullen, eten en mensen en dieren die ze nog nooit eerder hadden gezien. Ze vonden de spullen zo bijzonder dat ze het meenemen aan boord en terugbrachten naar Nederland. Daar werden de spullen trots tentoongesteld en laten zien aan mensen die nog nooit in het buitenland waren geweest. De plek waar al die spullen bij elkaar kwamen noemen we een rariteitenkabinet. Je herkent misschien het woordje ‘raar’. Ze noemden het raar, omdat ze het niet kenden. Door de zeezeilers kwamen mensen in aanraking met spullen van over de hele wereld. Die gingen van Azië, naar Afrika en Europa. Zo kwam er bijvoorbeeld porselein naar Nederland, iets dat wij graag wilden hebben. In de tentoonstelling Cartografie & curiosa is een kamer gevuld met allemaal spulletjes van over de hele wereld. Weet jij wat je allemaal ziet? Je leest het in het boekje in de wunderkammer; een ‘wonder kamer’ oftewel ander woord voor rariteitenkabinet.