strijd om het ijs

De Noordpool heeft al eeuwenlang een grote aantrekkingskracht. Ruim 400 jaar lang wordt het noordpoolgebied verkend en in kaart gebracht. In de late middeleeuwen komt het Noorden in mythische verhalen voor als een woest, ijskoud en donker gebied. In 1596 probeerden Nederlanders onder leiding van Willem Barentsz de oversteek te maken via een kortere, Arctische zeeroute naar Azië. Door het extreem koude klimaat en het poolijs bleek een doorvaart onmogelijk en strandden zij op Nova Zembla. In de eeuwen daarna verkenden pioniers en wetenschappers het noordpoolgebied, brachten het steeds verder in kaart en legden zijn geheimen bloot. Vandaag de dag is de impact van de klimaatcrisis op de Arctische Regio groot. Het smeltende ijs legt Noordelijke zeeroutes open, waardoor commerciële en militaire belangen steeds groter worden. Hierdoor is een steeds intensievere wedloop om beheersing over handelsroutes en grondstoffen gaande. De tentoonstelling Strijd om het IJs belicht 400 jaar Nederlandse ontdekking en exploitatie van de Noordpool en is van 4 oktober 2019 t/m 10 mei 2020 in Het Scheepvaartmuseum te zien.

‘Het smelten van het poolijs verandert de kaart van de wereld definitief.’
Yuri Kozyrev & Kadir Van Lohuizen in Arctic: New Frontier

Rijzend Water

Complementair aan Strijd om het IJs toont Het Scheepvaartmuseum Rijzend Water van fotojournalist en filmmaker Kadir van Lohuizen, een tentoonstelling over de wereldwijde gevolgen van de stijgende zeespiegel.

Eerste pogingen, walvisvaart en wetenschap

In de loop van de zestiende eeuw varen de eerste Nederlandse schepen naar de arctische wateren om de kortere en snellere Noordoostelijke doorvaart te vinden naar handelsgebieden in Azië. Dit blijkt echter onmogelijk. In 1596-1597 strandde Willem Barentsz in het ijs en moest overwinteren op Nova Zembla. In het begin van de zeventiende eeuw vindt men aan de grenzen van het pakijs grote hoeveelheden walvissen en begint Nederland met de walvisvaart en daarmee de exploitatie van het noordpoolgebied. De Nederlandse walvisvaarder domineerden tot 1678 de walvisvaart in het Arctisch Gebied, hetgeen niet zonder gevaar was. In de negentiende eeuw worden de eerste wetenschappelijke expedities uitgerust om de kennis van de Arctic te vergroten. De tentoonstelling belicht deze onderwerpen aan de hand van kaarten, instrumenten, boeken en schilderijen.

De overwintering op Nova Zembla: een nationaal epos

In de negentiende eeuw wordt de aandacht voor Nova Zembla aangewakkerd door het gedicht van Hendrick Tollens Tafereel van de overwintering der Hollanders op Nova Zembla in de jaren 1596 en 1597. Het in 1819 bekroonde gedicht wordt een zeer bekend verhaal, weergegeven in schilderijen en prenten. De Noordpool krijgt in Nederland een mythisch karakter. Het verhaal wordt, in een tijd van sterk nationalisme, een soort oorsprongsepos voor Nederland. Door dit epos voelt Nederland zich als natie sterk verbonden met de Noordpool.

Foto’s van ‘vergeten’ expeditie na 130 jaar te zien

In 1882 vertrekt een Nederlandse expeditie met stoomschip Varna naar West-Siberië. Als deelnemer van het Eerste Internationale Pooljaar, verrichten de expeditieleden – onder wie astronoom Henri Ekama – wetenschappelijk onderzoek op diverse terreinen. In het pakijs raakt de Varna echter bekneld, waardoor de bemanning op het ijs moet overwinteren en het waarnemingsstation op een ijsschots bouwt. Als de Varna in het voorjaar van 1883 zinkt, besluit de bemanning de terugtocht te voet af te leggen. Na een tocht over de verraderlijke ijsmassa worden zij na drie weken door voorbijgaande schepen opgepikt. Henri Ekama was tevens de fotograaf van de expeditie. Na zijn overlijden kreeg Het Scheepvaartmuseum in 1937 de negatieven van deze bijzondere en bijna vergeten expeditie geschonken net als zijn poolbroek, -laarzen, sneeuwbril en wandelstok. Samen met nooit eerder gepubliceerde foto’s van de expeditie worden deze objecten voor het eerst in Het Scheepvaartmuseum getoond.

Opkomst van het toerisme

In de loop van de twintigste krijgen de Nederlandse activiteiten in het noordpoolgebied, en in het bijzonder rond de Spitsbergen archipel, een nieuwe invulling. Zo claimt Nederland – wanneer de soevereiniteit rond niemandsland Spitsbergen actueel wordt – bestuurlijk zeggenschap over de archipel. In 1920 start de Rotterdamse onderneming N.V. Nederlandsche Spitsbergen Compagnie (Nespico) met de exploitatie van een kolenmijn op de eilandengroep. Grootschalig toerisme met stoomschepen doet zijn intrede. En wanneer diezelfde toeristen Hollandse graven in het gebied vernielen, worden deze lieux de mémoire met veel vlagvertoon door de Nederlandse marine hersteld. De ontwikkelingen blijken een bescheiden voorbode van wat het noordpoolgebied decennia later te wachten staat: de ware strijd om zeggenschap, rijkdommen en handelsroutes barst in onze eeuw los.

Actuele situatie op de Noordpool

Strijd om het ijs sluit af met de multimedia installatie Arctic: New Frontier van fotografen Kadir van Lohuizen en Yuri Kozyrev, waarin zij de actuele situatie in het noordpoolgebied belichten. Door het vrijkomen van de Noordoostelijke zeeroute naar Azië, worden de economische en militaire belangen steeds groter. De exploiteerbaarheid van natuurlijke grondstoffen als olie, gas, mineralen en edelmetalen zorgen ervoor dat grootmachten tegenover elkaar staan om de rijkdommen van het poolgebied te ontginnen. De vraag rijst van wie de Noordpool nou eigenlijk is. Militarisering van het gebied gaat hiermee gepaard. Deze multimedia presentatie vormt de overgang naar de tentoonstelling Rijzend Water van fotograaf Kadir van Lohuizen. Deze tentoonstelling is eveneens tot en met 10 mei 2020 in Het Scheepvaartmuseum te zien.

Urgente thema’s in Het Scheepvaartmuseum

Het Scheepvaartmuseum laat zien hoe water werelden verbindt. Het museum presenteert topstukken uit één van de meest vooraanstaande maritieme collecties ter wereld. Naast tentoonstellingen op historisch vlak, toont het museum werk van hedendaagse internationale kunstenaars. Het museum grijpt maritieme ontwikkelingen in het verleden, heden en de toekomst aan om de dialoog over actuele thema’s te stimuleren. De klimaatcrisis en de zeespiegelstijging zijn urgente onderwerpen die het museum in essentie raken. Met Strijd om het ijs en Rijzend Water pakt het museum haar maatschappelijke rol om een breed publiek te informeren en activeren.