Luizenmoeder aan boord van een VOC-schip?

Ziektes aan boord van een schip werden vooral veroorzaakt door slechte hygiëne. Manschappen waren lange tijd op zee, vaak zonder vers voedsel of drinkwater. Dit was de belangrijkste oorzaak van scheurbuik. Door steekmuggen werden malaria en gele koorts overgedragen en de vlooien, ratten en luizen aan boord zorgden voor een vlektyfus-epidemie. Menig Oost-Indiëvaarder heeft een kwart of zelfs soms een derde deel van de bemanning aan deze ziektes verloren. De opsomming van hierboven was de ergste, hier ging je morsdood aan. Maar minder dodelijke ziektes konden net zo naar zijn!

Pompen of verzuipen

In de minder ernstige categorie speelden beestjes de hoofdrol. Veel van het ongedierte kwam binnen door gaten tussen de balken onder in het ruim waardoor het kielwater werd weggepompt. Het ongedierte kroop naar binnen en zocht een warm en droog plekje om vervolgens niet meer weg te gaan. Duizendpoten, schorpioenen, ratten, muizen, vlooien, luizen en schadelijke mieren, alles danste samen op de golven van de zee. Vergeleken met de steken van duizendpoten of schorpioenen waren luizen misschien een klein probleem, maar het dreef mensen compleet tot waanzin! Kiezen tussen pijn of jeuk, tsja velen zullen het laatste verkiezen.

Een luizenbaantje

Om een luizenplaag aan boord tegen te gaan moesten bemanningsleden zich regelmatig laten ontluizen. Dit gebeurde op een speciaal 'luizendek'. Dat bevond zich op het voorschip waar de boegspriet buitenboord stak. Vanwege deze 'strategische' afgelegen plaats boven zee gebruikte de bemanning dit dek ook als WC. Het luizendek, en dus de WC, was mooi afgeschermd want het lag lager dan de overige dekken. Dit was hygiënischer en de kans op het overspringen van luizen was er kleiner. Je kon daar ook gemakkelijk aan de aandacht van de officieren ontsnappen en het er een tijdje van nemen, zónder dat iemand het in de gaten had. Even chillen uit het zicht van de baas; op dat moment had je dus echt 'een luizenbaantje'.

Weinig innovatie

Een manier om van luizen, en voornamelijk de luizeneitjes, af te komen is kammen. Dat doen we nu en dat deden ze toen ook op precies dezelfde manier. De kam moest alle pinnetjes zo dicht mogelijk bij elkaar hebben staan, om zoveel mogelijk eitjes te onderscheppen. Wat dat betreft heeft de tijd even stil gestaan, de kam van toen is nu nog even bruikbaar. In de tentoonstelling Het leven aan boord kon je een eeuwenoude luizenkam van dichtbij bekijken. Deze ivoren kam is afkomstig uit het wrak van de Oost-Indiëvaarder Amsterdam, die verging in 1749 nabij Hastings. Een replica van dit schip ligt aan de steiger voor Het Scheepvaartmuseum en is dagelijks open voor bezoek.

Wil je meer weten over alle ziektes die je kan krijgen van luizen, los van die vreselijke jeuk? Kom naar de bibliotheek van Het Scheepvaartmuseum en lees in ’Geneeskundige handleiding voor gezagvoerders en officieren aan boord van vrachtschepen’ van Dokter R. J. Leenderz. (1921) meer over de vaak ranzige details van huid- en haarziektes bij bemanningsleden.

Auteur: Marleen Manneke