De grootste scheepsramp ooit

De Wilhelm Gustloff (1937) had net als motorschip Oranje (1938) in zijn korte leventje vele verschillende functies. De oorlog doorkruiste het originele vaarplan van het schip. Het werd in die tijd ingezet als vluchtelingen-, troepentransport- en hospitaalschip tegelijk, terwijl het eigenlijk bedoeld was als passagiersschip voor 1800 man. Het had ontspannen reisjes naar zonnige oorden moeten maken en was niet uitgerust voor oorlog. De evenknie in Nederland, passagiersschip Oranje, werd vlak na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog uit de lijndienst naar Nederlands-Indië gehaald. Het schip mocht niet ten prooi vallen aan de Duitsers en moest beschermd worden tegen mijnen en onderzeeërs in tijden van oorlog. Ook de Oranje kreeg een nieuwe functie als hospitaalschip, maar kwam nauwelijks meer in Europa. De Wilhelm Gustloff bleef, met fatale gevolgen.

De Hitler?

Qua uiterlijk leken de schepen ook erg op elkaar: zowel de Wilhelm Gustloff als de Oranje hadden een waaierboeg, die het schip weliswaar minder stabiel maakte, maar snelheid maken door het water bevorderde. Met allebei een lengte van ongeveer 200 meter en een doopplechtigheid in aanwezigheid van nationale ‘sterren’ waren beide schepen de trots van de natie. Het Duitse schip werd te water gelaten door Hitler en de Oranje werd gedoopt door koningin Wilhelmina. Maar alleen het Nederlandse koningshuis wist het vaartuig naar zichzelf te vernoemen. Adolf had het schip graag de ‘Hitler’ genoemd, maar gunde de eer aan Wilhelm Gustloff, de oprichter en leider van de Zwitserse tak van zijn partij, de NSDAP. Gustloff was de eerste nazi die werd vermoord door een Joodse man: hij werd in 1936 vijf keer door het hoofd geschoten en een eerbetoon was op zijn plek. Hij stierf als martelaar en om die reden stond Hitler graag zijn plekje op de boeg van het nieuwe schip af. En laten we eerlijk zijn: de ‘Hitler’, dat klinkt toch ook niet?

Vluchten voor de dood

Terwijl de Oranje relatief rustig tussen Nieuw-Zeeland, Australië en Suez op en neer voer met gewonden uit oorlogsgebied, zat de Wilhelm Gustloff in de Oostzee in de penarie. Om te begrijpen wat er op zee gebeurde, maken we een sprongetje naar de problemen aan land. Het was 1944 toen de Russische legers steeds verder optrokken door Oost-Europa richting nazi-Duitsland en honderdduizenden Duitsers wilden de regio en de dood ontvluchten. In de stervenskoude januarimaand van 1945 – met temperaturen van 30 graden onder nul – verlieten velen huis en haard op weg naar de kust van Polen om uit handen van de Russen te blijven. Weg- en treinvervoer waren te gevaarlijk geworden en daarom bood transport via water uitkomst; althans, zo leek het. Het was dringen geblazen in Gdynia op de kade bij de afvaart van de Wilhelm Gustloff. Meer dan 60.000 man probeerden aan boord te komen, een fractie van de miljoenen vluchtelingen die geëvacueerd moesten worden. Maar een klein deel daarvan, 8000 tot 10.000 man, behoorde tot de gelukkigen en waande zich veilig, hoewel het schip gemaakt was voor hooguit een vierde van dit aantal. Óveral zaten mensen, tot in het leeggelopen zwembad aan toe. De wc’s waren verstopt, zeezieke mensen die ver weggestopt in een ruim zaten, haalden vaak de reling niet. De stank was ondraaglijk. Niemand dacht op dat moment dat de problemen nog erger zouden worden. Dat werden ze wel. In de avond van 30 januari ging het compleet mis voor de Duitsers…

Propaganda op torpedo’s

Op 30 januari bracht de Russische duikbootcommandant Marinesko zijn schip omhoog richting het wateroppervlak toen hij via de hydrofoon een ander schip dacht te horen aankomen. Hij had het bij het juiste eind: hij zag een groot oceaanschip op zich afkomen en besloot met zijn S13 het Duitse schip aan te vallen. Marinesko gaf de opdracht om de torpedo’s klaar te maken. Deze waren ‘versierd’ met aanmoedigende Russische leuzen. Op torpedo nummer een stond: ‘voor het moederland’. Op torpedo twee stond: ‘voor Stalin’, op nummer drie: ‘voor het Sovjetvolk’ en de laatste had de tekst: ‘voor Leningrad’ op zijn buik staan. De S13 naderde de Wilhelm Gustloff aan bakboordzijde (links) en vuurde.

Felverlicht naar de duisternis

Aan boord van de Wilhelm Gustloff gingen na de eerste explosie de alarmbellen af en werden de waterdichte tussendeuren gesloten. Dat was een moeilijke keuze; iedereen aan de verkeerde kant van de deuren zou immers direct de dood vinden. Er werd alles aan gedaan om het schip drijvend te houden. Eerst dacht men dat het schip om een mijn was gevaren, tot al snel de volgende torpedo’s binnenkwamen. De chaos was verschrikkelijk. Het schip begon te hellen naar een kant, het ijskoude water stroomde met bakken tegelijk naar binnen en in de run op de reddingsboten werden mensen vertrapt. Ooggetuigen verklaarden dat mensen met een pistool zelfmoord pleegden om de verdrinkingsdood te ontlopen. Doordat de elektriciteit was uitgevallen, was het helemaal donker op het schip. Het was alsof de duivel ermee speelde. Toen het grootste deel onder water werd getrokken en mensen mee werden gezogen de koude diepte in, sprong de verlichting weer aan. Felverlicht, met gillende mensen aan de reling, was het schip nog een paar seconden zichtbaar aan de zwarte horizon.

Drie torpedo’s veroorzaakten de dood van circa 7000 mensen. Torpedo twee bleek achteraf te hebben gehaperd. Maar ook zonder ‘Stalin’ werd een van de grootste evacuatieoperaties van Hitler een halt toegeroepen met het grootste aantal doden bij een scheepsramp ooit tot gevolg. Het blijft speculeren waarom Nederlanders deze ramp nauwelijks kennen. 

En de Oranje? Het Nederlandse schip overleefde de oorlog, maar zonk door een grote brand aan boord in 1979 ook naar de zeebodem. Hierbij liet gelukkig niemand het leven.

Auteur: Marleen Manneke.

Fotocredits: German Maritime Museum Bremerhaven