De kust is veilig

In 2016 portretteerde fotograaf Stephan Vanfleteren (1969) alle 108 jongens van gezinsvervangend opleidingsinstituut Koninklijk Werk IBIS in het Belgische Bredene. IBIS biedt zijn pupillen een onderkomen, een maritieme opleiding én een toekomst. Kinderen tussen de zes en zestien jaar, vaak getekend door een complex verleden, kunnen er terecht. IBIS is voor hen een thuishaven waar structuur en menselijke warmte voorop staan. Vanfleteren noemde de portretserie Engelen van de zee. Niet uit religieuze motieven, maar omdat hij in het wezen van de jongens iets engelachtigs ontwaarde, een mysterieuze kracht. Zij lijken ons gerust te stellen. Zij zien dat in de verte de kust veilig is. 

‘Het lot der knappe kustbewoners’

Aan de vooravond van de twintigste eeuw leidden talrijke Belgische vissers en hun families een ronduit miserabel bestaan. Het gros was ongeletterd en ongeschoold. Armoede en uitbuiting waren eerder regel dan uitzondering en het gevaarlijke werk op zee kostte menig visser het leven. Vaders keerden nooit weer, lieten vrouw en kroost achter. Aan goed opgeleide vissers – die de steeds geavanceerdere vissersschepen konden bemannen – bestond een groot tekort. 

Het was vanuit grote sociale betrokkenheid en een economische urgentie dat prins Albert van België (1875-1934) in 1906 het Koninklijk Werk IBIS stichtte. Hij gaf daarmee gehoor aan de veel geuite wens van ‘al dezen die zich getroffen voelen door het lot der knappe kustbewoners’; namelijk een beroepsopleiding tot visser voor wezen wier vader was omgekomen op zee. Het Werk fungeerde als een sociaal vangnet en drong tegelijkertijd het tekort aan goedgeschoolde vissers terug. In de ruime eeuw na zijn oprichting vonden meer dan 2.200 kinderen, onder wie sinds kort ook meisjes, hun weg naar IBIS. Wie afstudeert vindt een plek in de maatschappij; in de baggersector of het loodswezen, soms in de visserij of in het niet-maritieme beroepsleven.

Dobberen op tijdloosheid

Om geen van de jongens uit te sluiten, verschenen ze allemaal voor Vanfleterens lens. Allen legden een ongelooflijke discipline aan de dag, toonden zich beleefd en geduldig. Toch waren de onderlinge verschillen groot; de een verscheen gespannen met opeengedrukte kaken bij de fotograaf, de ander stelde breed lachend zonder schroom zijn wisselgebit aan hem bloot. Sommige Engelen blikten ernstig de camera in, stonden als soldaten in de houding. Sommigen verkrampten. Anderen verleidden met de allure van een filmster. Alsof zij nooit anders deden.

Alleen de persoon

Geïnspireerd door oude pasfoto’s uit de stamboeken van het IBIS, liet Vanfleteren zijn Engelen in hun onberispelijke witte matrozenpak of donkere overjas met glimmende ankerknopen tegen een neutrale achtergrond poseren. De leerlingen van het internaat dragen verplicht een uniform. De kostuums zijn geen persoonlijk eigendom, maar huizen steeds een nieuwe bewoner. Ingenaaid in de stof bevindt zich het stamnummer van die bewoner, het getalmerk dat hij bij zijn inschrijving ontving. Alleen zijn ‘bottines’ (schoenen) behoren hem, en geen ander, tijdens de opleiding toe. Het dragen van een uniform is misschien niet meer van deze tijd. Het zou de eigenheid van de kinderen belemmeren. Vanfleteren ziet dit anders: ‘Het uniform zorgt ervoor dat alle jongens hetzelfde zijn’, vertelt hij. ‘Enkel de persoon blijft over.’ Karaktereigenschappen en eigenheid worden juist benadrukt. Ook op fotografisch vlak bezitten de uniformen toegevoegde waarde. ‘Door de uniformen die al jaren onveranderd zijn, gebeurt er iets wat ik interessant vind. De indicatie van het tijdvak is spoorloos. De portretten dobberen op een soort tijdloosheid.’ We zien meer culturele diversiteit dan op de pasfoto’s van honderd of vijftig jaar geleden. Verder verraadt alleen een enkele beugel dat de Engelen van de Zee eenentwintigste-eeuwse wezens zijn.

Het komt goed

Met zijn Engelen van de Zee schiep Stephan Vanfleteren een tijdloos beeld van een kwetsbare jeugd, in wiens ogen ieder een fractie van zichzelf terugvindt. Vanfleteren gelooft in het IBIS. Hij ziet de opleiding als een verrijking van het leven voor de kinderen, voor wie het systeem van stevige structuur en sterke discipline van groot belang is. Vooral hun moeders beseffen dat. Bovenal gelooft Vanfleteren in de Engelen. ‘Als ik ernaar kijk, brengen ze mij tot rust.’ Stuk voor stuk nemen ze ons de wapens uit handen. Zij verzekeren ons: heb vertrouwen, de kust is veilig.

Tentoonstelling Engelen van de Zee

Klik hier om naar de overzichtspagina over de tentoonstelling Engelen van de Zee van Stephan Vanfleteren te gaan, en lees meer over de fotograaf zelf, het IBIS, video's en meer