De wereldkaart van Blaeu zit vol symboliek, illustraties en beeldende verhalen. Je zou er uren naar kunnen turen. De details zijn klein, maar opmerkelijk. De kaart vraagt om een bezoekje, maar hier verklappen we alvast de verhalen achter een paar opvallende details.
De details verbeelden de ontdekkingsreizen uit die tijd, de manier waarop 'wij' Europeanen naar de rest van de wereld keken en welke dieren er op het zuidelijk halfrond rondliepen. Althans…volgens Blaeu… Dat dit niet altijd strookt met de werkelijkheid merk je vast. Kijk je ogen uit!
Californie: een eiland of toch niet?
Voordat Californië voor het eerst door Europeanen betreden werd, was de mythe over dit zogenaamde eiland al wijdverspreid. Garci Rodriquez de Montalvo had dit eiland namelijk beschreven in zijn populaire roman Las Sergas de Esplandián (1510) en het de naam California gegeven. Toen Hernan Cortes in 1536 daadwerkelijk voet aan wal zette in dit gebied, vernoemde hij dit 'eiland' dan ook naar de verhalen van Montalvo. Vervolgexpedities wezen echter uit dat het een schiereiland was en de kaartenmakers Ortelius en Mercator presenteerden Californië in hun kaarten aan het eind van de zestiende eeuw als deel van het vasteland. In 1622 werd echter een Spaans schip gekaapt met daarin kaarten waarin Californië opnieuw werd weergegeven als eiland. De Engelse cartograaf Henry Briggs nam deze gedateerde informatie over en ook Blaeu tekende Californië vervolgens weer als een eiland op zijn grote wandkaart. Pas in 1747 werd Californië definitief tot het vasteland gerekend.
Aan de westkust van Noord-Amerika zie je het langgerekte California. Zoals je ziet is het omringd door water en dus afgebeeld als eiland. Een aanname uit die tijd, die niet strookte met de werkelijkheid.
Nova Zembla en Het Behouden Huys
Aan het eind van de zestiende eeuw hoopte men op een route naar de Oost via het noorden en het was Willem Barentsz die de lastige taak had gekregen deze route te ontdekken. In opdracht van de kaartenmaker Plancius vertrok hij driemaal richting noordpoolcirkel om een noordoostpassage naar China en India te vinden. Het mocht niet baten. Tijdens de derde poging, in 1596, kwam Barentsz met zijn bemanning bij Nova Zembla vast te zitten in het ijs en waren ze genoodzaakt de winter door te brengen in ijselijke koude. Van drijfhout werd 'Het Behouden Huys' getimmerd, maar deze beschutting kon niet iedereen warm houden. Nova Zembla kreeg de bijnaam: De IJskelder. De reis had een noodlottig einde: Willem Barentsz overleefde de terugweg naar Holland niet.
Detail van Nova Zembla. Je ziet een scheepje vast liggen in het ijs en een piepklein huisje, linkt boven het schip. Dit is Het Behouden Huys waar de bemanning zo'n 9 maanden de kou moest trotseren.
Per ongeluk ontdekt: Australie
Blaeu heeft de meest recente informatie over Australië in zijn kaart opgenomen. Dat was best uniek, want zo lang was Australië nog niet bekend in de Westerse Wereld. Hoe raakten de Hollanders daar verzeild? In 1617 werd een nieuwe route richting Azië ingevoerd als de standaard. Men voer langs Kaap de Goede Hoop zuidwaarts. Daar pikten de schepen een sterke westenwind op en voeren vanaf dat moment geruime tijd oostwaarts. Het was de kunst om op het juiste moment af te buigen naar de Indonesische eilanden, maar omdat het bepalen van de lengtegraad (waar men zich bevond ten opzichte van het oosten en westen) erg lastig was, gebeurde het wel eens dat er te ver doorgevaren werd naar het oosten. Met als resultaat: de ontdekking van Australië. Dit gebeurde ook met de Batavia, een Nederlands retourschip dat in 1629 in het ondiepe water voor deze verraderlijke kust verzeild raakte. De meeste bemanningsleden en passagiers overleefden de ramp en konden zichzelf veilig aan land brengen. Gebrek aan drinkwater en voedsel zorgde voor erbarmelijke toestanden, waardoor er van de 341 opvarenden uiteindelijk slechts 68 aankwamen in Batavia. Met wél genoeg eten aan boord, werden Abel Tasman en Francoys Visscher de pioniers in Australië en later Nieuw Zeeland.
De vage kustlijnen van Australie zijn door Blaeu opzettelijk zo getekend. Er was nog weinig bekend over het continent dat de naam Hollandia Novia kreeg omdat het geen populaire handelsbestemming was voor de Hollanders.
Een zeeslag op de Stille Oceaan
Overal op de kaart zijn kleine scheepjes afgebeeld en ten westen van Californië is zelfs een heuse zeeslag te ontdekken. Ondanks het gebrek aan kleur mogen deze schepen, die varen met een driekleur, geïdentificeerd worden als schepen in dienst van de Republiek. Deze aanname wordt bevestigd door een soortgelijke kaart in het Amerikaanse Texas: op deze ingekleurde versie van Blaeu's wereldkaart zijn de vlaggen namelijk rood-wit-blauw. De zeeslag moet niet gezien worden als verwijzing naar een feitelijk plaatsgevonden zeeslag, maar wel als een strategisch geplaatste illustratie. Op deze manier benadrukte Blaeu namelijk hoe ver de 'global commerce' van de Republiek in de jaren 1640 strekte.
Je ziet een bonte verzameling schepen op de Stille Zuidzee ten westen van Amerika. Er wordt een zeeslag uitgebeeld en we mogen er vanuit gaan dat het gaat om Hollandse schepen, met de Hollandse driekleur.
Kannibalen in Zuid-Amerika
In de binnenlanden van Zuid-Amerika zijn inwoners van het 'nieuwe' continent als kannibalen afgebeeld. Barbaarser vind je ze niet: gezellig rond een vuurtje met wat menselijke ledematen aan het spit. Deze manier van afbeelden van de volkeren in Zuid-Amerika is niet nieuw. Het werd vaker gedaan en zegt meer over de Europeanen dan over deze Zuid-Amerikanen zelf. Het tekenen van barbaren moest de westerse superioriteit benadrukken. Ook was het een manier om te tonen dat daar nieuw ontdekte volkeren leefden. Het idee van 'barbaren' komt uit de Oudheid. De Grieken gebruikten het woord barbaros voor 'onbeschaafde' volkeren die slechts 'bar bar bar' uit leken te kramen.
De kannibalen op deze detailfoto in Brazilie zijn er maar druk mee: er is een vuurtje gemaakt waar menselijke ledematen op worden geroosterd, er wordt met een been gesleept en iemand staat op het punt een hoofd af te hakken. Een smakelijke vertoning!
De vier elementen
Je kent ze vast: water, vuur, lucht en aarde. Elk sterrenbeeld valt in een van de vier elementen. Joan Blaeu heeft in de Wereldkaart verschillende dieren afgebeeld die corresponderen met een van de elementen: een walvis (water), adelaar (lucht), een brandende salamander (vuur) en een mol (aarde). Hierbij een illustratie van het vuurteken.
Op de linkerhoek van de kaart van Blaeu is een brandende salamander afgebeeld. Dit detail vertegenwoordigt het element vuur. Vlak daaronder staat het waterteken afgebeeld zodat vuur en water dicht bij elkaar staan.
Hemel en aarde
Deze twee kunnen niet zonder elkaar. Vroeger werden hemelglobes vaak gemaakt samen met een aardeglobe. Ook op deze kaart was het belangrijk het universum te schetsen. Blaeu schetste in de bovenste hoeken van de kaart de hemellichamen op het noordelijk en zuidelijk halfrond. Omdat er minder kennis was over de hemellichamen die zichtbaar waren op het zuidelijk halfrond, zijn die minder vertegenwoordig. Een van de bekendste sterrenbeelden is natuurlijk de Grote Beer. Blaeu maakte een schitterende tekening van dit imposante dier.
Auteur: Marleen Manneke.
Om te knuffelen zo schattig! Blaeu liet een prachtige beer tekenen om het sterrendbeeld op dit halfrond te duiden. Wie goed kijkt ziet dat de kreeft en de leeuw de beer gezelschap houden.