Herfstverhaal: storm op zee

Als het schaap verdronken is

In tegenwoordige tijd is het eenvoudig om de locatie van het ongeluk vast te leggen door middel van navigatieapparatuur en zend je een noodbericht over de marifoon, maar dat ging vroeger wel anders. Voordat een schip de zeilen had gestreken, stil lag, de driftrichting van de drenkeling had bepaald, omgekeerd was en de verloren ziel achterna was gezeild, was de kans groot dat het arme schaap niet meer zichtbaar was tussen de golven. Zeker niet als de golven zo hoog zijn als in het schilderij van Louis Meijer: Man overboord tijdens een eskaderreis naar de Middellandse Zee, 1846.

De Nederlandse vlag op de kop

Valt je iets merkwaardigs op aan het schilderij? De kijker met oog voor detail zag het misschien: de Nederlandse vlag hangt op zijn kop. Waarom is dit? Communicatie tussen schepen onderling uit dezelfde vloot was in die tijd nog bijna onmogelijk. Vlaggensignalen waren dan ook gebruikelijk. Het op de kop hijsen van de Nederlandse vlag betekende dat er een man overboord was. De zeiler onder de lezers zal misschien ook zien dat de zeilen er belabberd bij staan: de bemanning op het schip is met hele andere dingen bezig. Op de achtergrond van het schilderij zie je het tweede schip de vlag ook ondersteboven voeren: de boodschap was duidelijk aangekomen en ook het schip Juno hielp mee zoeken naar de drenkeling.

Roeien met de riemen die je hebt

Het schilderij laat zien dat er met een roeisloepje wordt gezocht naar de man die van de ra (dwarsboom aan het zeil) viel. De twee schepen op dit schilderij stonden onder leiding van ZKH Prins Hendrik, ook wel 'De Zeevaarder' genoemd en waren op reis in de Middellandse zee. Prins Hendrik kreeg de bijnaam omdat hij al op zeer jonge leeftijd verantwoordelijk werd gemaakt voor volledige vloten. Ten tijde van deze man-overboord-situatie bevond het eskader (de voltallige vloot die onder hetzelfde bevel voer in de tocht) zich voor de Spaanse kust ter hoogte van Malaga. Het was een heerlijk windje en alle zeilen werden gehesen om eens te kijken hoe snel het schip kon lopen. De conclusie was dat het schip ’een flink zeiler was’. Prins Hendrik kon wel een potje varen: hij had de rang van kapitein ter zee en als commandant van het fregat Prins van Oranje was hij ook bevelhebber van het marine-eskader. Niet de minste! Toch ging het mis.

Het boordjournaal vertelt

In de bibliotheek van Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam is een bijzonder item terug te vinden dat ons verklapt wat er op die zwarte dag is gebeurd: een boekje uit 1870 uit hand van D. Antonisse met de oude boordjournaals van de reis van Prins Hendrik. Met zorgvuldigheid kon voorzichtig een aantal pagina's worden gelezen uit het oude boekje dat bijna uit elkaar valt. Hierin wordt het noodlottige einde van matroos Bender beschreven.

’Bij deze manoeuvre hadden wij een groot ongeluk te betreuren, daar bij het uitzetten der bramleidsels de matroos Bender het ongeluk had van de ra over boord te vallen en zijnen dood in de golven te vinden’. Dadelijk braste men tegen (red.- draaide de vierkante zeilen naar de wind toe om stil te komen liggen), een paar sloepen werden te water gelaten en bemand (dit geschiedde ook van de Juno) doch vruchteloos, de lieden kwamen weder aan boord zonder iets gezien te hebben’.

Een zee vol emotie

De spookachtige kleuren die Meijer gebruikte in dit doek stonden niet alleen symbool voor de tragedie die zich afspeelde. Het was gebruikelijk in de Romantiek om emotie en dramatiek sterk aan te zetten door middel van kleur- en lichtgebruik. Met een beetje inbeeldingsvermogen voel je de spanning die kwam kijken bij het zoeken naar de drenkeling tussen de hoge golven. Dat dit voor een van de bemanningsleden van Prins Hendrik niet goed afliep had geen invloed op zijn carrière: Prins Hendrik werd op zijn sterfbed nog tot Admiraal benoemd en was een grote naam in de Nederlandse zeevaart.

Auteur: Marleen Manneke.